Słowniczek

APSYDA (ABSYDA) – w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo.
Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, które czasem są też określane mianem apsyd. Mała absyda, dostawiona do większej, zwana jest apsydiolą.
ARBALETA – odmiana kuszy o metalowym łożysku, miotająca kamienne lub ołowiane kulki.
ARKADA – pojedynczy łuk lub ich ciąg (arkady) oparty na filarach lub kolumnach. Arkada występuje w architekturze zarówno pojedynczo, jak i najczęściej w rzędzie tworząc istotny składnik budowli. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
BARBAKAN – element systemu obronnego np. w kształcie cylindrycznym, połączony z brama wjazdową tzw. szyja bramną.
BARTYZANA – wieżyczka strażnicza (strzelecka) nadwieszana w koronie muru obronnego.

BASTEJA – ziemna lub murowana budowla obronna (XV wiek), w kształcie półkola lub podkowy, wysunięta przed mury obronne, przeznaczona na stanowiska artyleryjskie: forma przejściowa pomiędzy basztą i bastionem

BASTION – wystający fragment wału twierdzy (XVI – XVII wiek), w kształcie trójkąta, rombu lub serca, o otwartej podstawie, wysuniętych bokach tworzących narożnik i łączących się z następnymi bokami.

BASZTA – wieża w murach obronnych, lub wolno stojąca, na rzucie koła kwadratu lub wielokąta, budowana z drewna, kamienia lub cegły.

BASZTA ŁUPINOWA – wieża w murach obronnych otwarta od wewnątrz obiektu
BELUARD – wczesna forma bastionu (XVI wiek)
BLANKI – górna część murów obronnych lub baszt, o kształcie zębatej koronki.

BURGRABIA – w średniowieczu urzędnik królewski, zarządzający zamkiem, urzędnik grodzki w I RP
BRONA – drewniana krata chroniąca bramę wejściową do zamku, podnoszona do góry przez łańcuchy na kołowrotach

CYSTERNA – otwarty zbiornik na wodę, w średniowiecznych zamkach, woda spływała do niego kanalikami wylanymi ołowiem.
CZĘSTOKÓŁ – (PALISADA) – ogrodzenie obronne z ostro zakończonych pali drewnianych, wbitych jeden obok drugiego.
DANSKNER – średniowieczna baszta lub wykusz, wysunięte przed mury obronne zamku, połączone pomostem, pełniące rolę toalety.

DONŻON – wolno stojąca wieża obserwacyjno-obronna wewnątrz zamku, ostateczny punkt oporu (STOŁP)
DZIAŁOBITNIA – stanowisko ogniowe pojedynczego działa lub kilku dział, składająca się między innymi z odpowiednio przygotowanej platformy, schronienia dla obsługi i nisz do przechowywania amunicji.
DZIEDZINIEC – wydzielona przestrzeń w obrębie budynku lub zespołu architektonicznego, spełniająca funkcje użytkowo – reprezentacyjne.
FACJATKA – pomieszczenie mieszkalne na poddaszu z oknem, występujące w domach mieszczańskich, pałacach, zamkach i dworach od średniowiecza.
FASADA – frontowa elewacja budowli, np. Pałacu, kościoła.
FRONTON – trójkątny przyczółek wieńczący fasadę świątyni, pałacu.

GRÓD – miejsce zamieszkania ludzi (VI – XII wiek), przystosowane do obrony, chronione wałami ziemnymi, lub drewniano – ziemnymi, fosą.
GRODZISKO – pozostałość po grodzie z resztkami wałów ziemnych.
GRZYWNA – w średniowieczu jednostka płatnicza około 200 gram czystego srebra.
HEŁ – zwieńczenie baszty, wieży np. kościoła, pałacu,: dach w kształcie ostrosłupa lub stożka kryty blachą cynkową, dachówkami ceramicznymi lub gontem.

HETMAN- najwyższy dowódca wojsk zaciężnych mianowany przez króla od XV wieku, tytuł dożywotni.
HURDYCJA – drewniana nadbudówka wysunięta przed lico muru obronnego lub baszty, przez otwór w podłodze rażono nieprzyjaciół kamieniami, lano smołę, itd.

KAMIEŃ CIOSANY – naturalny kamień budowlany, przycięty, o regularnych kształtach, np. prostokątny blok wapienny, granitowy.
KAMIEŃ ŁAMANY – naturalny kamień budowlany, nie przycięty, o nieregularnych kształtach.
KANCELRZ – jeden z najwyższych urzędników na dworze królewskim (od XIV wieku) odpowiedzialny między innymi za sprawy organizacyjne i zagraniczne; urząd zlikwidowany w XV wieku.
KARTUSZ – detal architektoniczny, tarcza w ozdobnej ramie, zawierająca herby rodowe, monogramy, napisy itd.

KASZTELAN – urzędnik królewski (od XI wieku), mieszkający na zamku, odpowiedzialny za sprawy gospodarcze, obronne i sądownicze w podległej mu kasztelani, zbierający daniny.
KOMES – poprzednik kasztelana.
KORDEGARDA – pomieszczenie dla straży zamkowej, pałacowej, zazwyczaj przy bramie wjazdowej.
KREDENCERZ – zaufany sługa podający do stołu, odpowiedzialny za naczynia i zastawę stołową.
KRENELAŻ – patrz BLANKI.
KRUŻGANEK – otwarty, arkadowy ciąg komunikacyjny, otaczający wewnętrzny dziedziniec zamku, pałacu lub klasztoru.
KRYPTA – sklepione pomieszczenie pod budowlą sakralną, przeznaczone na miejsce pochówku lub do przechowywania relikwii.
KURHAN- stożkowy nasyp kryjący groby ciałopalne lub szkieletowe; kopiec usypany na czyjąś cześć lub pamiątkę wydarzenia.
KURTYNA – prosty odcinek muru obronnego pomiędzy basztami, bastejami, lub bastionami.
LOCUM SEPARATUM jedna z nazw toalety w średniowieczu, DANSKER.
LOGGIA – otwarte pomieszczenie na piętrze w obrębie murów zamku, pałacu itd. poprzednik balkonu.
MACHIKUŁ – murowana nadbudówka, wystająca poza obrysy muru obronnego, baszty, służąca tym samym celom co HURDYCJA.
MARSZAŁEK – najwyższy urzędnik na dworze królewskim, odpowiedzialny za sprawy wewnętrzne państwa.
MASZKARON – detal architektoniczny w kształcie ozdobnej maski, groteskowo zdeformowana głowa ludzka lub zwierzęca.

MIĘDZYMURZ – teren zamku położony między zewnętrznym i wewnętrznym pierścieniem murów, miejsce zabaw i uroczystości.
OSTANIEC – fragment twardej, zwietrzałej skały, często o stromych ścianach, stanowiący pozostałość starszej powierzchni skalnej.
PALISADA – ogrodzenie obronne z ostro zakończonych pali drewnianych, wbitych jeden obok drugiego (OSTROKÓŁ).
PANOPLIA – motyw dekoracyjny składający się z elementów uzbrojenia, zbroi, sztandarów itd.

PILASTER – przyścienny półfilar wysunięty przed lico muru, element konstrukcyjny, stosowany m.in. we wnętrzu budowli.
PORTAL – ozdobne obramowanie otworu drzwiowego lub okiennego.
PORTYK – otwarta, wysunięta przestrzeń przed budowlą, ozdobiona kolumnami i dwuspadowym daszkiem z tympanonem.

PRZYPORA – element konstrukcyjny budowli, chroniący mur przed wewnętrznymi siłami parcia (skarpa).

SARKOFAG – trumna z kamienia, drewna lub gliny, zazwyczaj zdobiona, najczęściej w kształcie skrzyni lub owalnej wanny, przeznaczona do ustawienia w grobowcu.
SKLEP – dawna nazwa sklepionego pomieszczenia.
STOŁP – patrz DONŻÓN.
SKARP – patrz PRZYPORA.
STRAŻNICA – w średniowieczu niewielka budowla obserwacyjno–obronna, ze stałą załogą wojskową, wznoszona pomiędzy zamkami.
SZYJA BRAMNA – element dawnych fortyfikacji, np. połączenie barbakanu z wieżą bramną zamku.
ŚLIMACZENIA – detale architektoniczne, nawiązujące kształtem do spiralnej muszli ślimaka, amonitu.

TARAŚNICA – armata ustawiona na tarasie obronnym zamków (XV wiek), strzelająca ołowianymi kulami, skuteczny zasięg jej rażenia wynosił około 300 metrów.

TYMPANON – wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione płaskorzeźbą.

TWIERDZA – ufortyfikowane miasto, gród, klasztor ze stałą załogą wojskową, w średniowieczu – zamek, w XIX wieku – forteca, fort.
WAROWNIA – ufortyfikowana budowla lub zespoły budowli, z umocnieniami ziemnymi o przeznaczeniu obronnym.
WIEŻA BRAMNA – wieża nad bramą wjazdową do zamku, pałacu.
ZENDRÓWKA – średniowieczna cegła wypalana na granicy zeszklenia, o powierzchni błyszczącej i bardzo ciemnej.

przenośniki kubełkowe