Rabsztyn - historia

Za Olkuszem na wysokiej wapiennej skale wznoszą się ruiny zamku Rabsztyn. Nazwa jego wywodzi się z niemieckiego „Rabenstein”, czyli „Krucza skała”.

Granica Małopolski i Śląska od najdawniejszych czasów była świadkiem zaciętych walk o przygraniczne ziemie. Dlatego w okresie rozbicia dzielnicowego wzdłuż granicy wybudowano szereg strażnic, warowni i zamków. Stanowiły one dobrze zorganizowany system obronno - sygnalizacyjny. Poza tym chroniły bardzo ważny szlak handlowy prowadzący ze Lwowa do Wrocławia.

Początki zamku Rabsztyn kryją się w mrokach dziejów. Przypuszcza się, że jeszcze w XIII wieku na szczycie rabsztyńskiej skały wybudowano kamienną wieżę obronną, a w XIV wieku przylegające do niej budynki mieszkalne. Nie wiemy, kto zbudował tę najstarszą część zamku. Jedna z hipotez mówi, że był to małopolski ród rycerski Toporczyków z Morawicy.

Inne hipotezy wiążą początki zamku z działalnością króla Wacława II lub biskupa krakowskiego Jana Muskaty. Część badaczy utożsamia kazimierzowski „castrum Hilcus”, czyli zamek Olkusz wspomniany w kronice Janka z Czarnkowa właśnie z zamkiem Rabsztyn. Przez niemal cały XIV wiek zamek Rabsztyn nie był wzmiankowany w źródłach. Dopiera pod koniec tegoż wieku datowane są pierwsze zapiski o zamku i związanych z nim osobami. Dokument z 1394 roku wspomina o tym, że burgrabią rabsztyńskim był Iwo z Karniowa, a w 1396 roku wymienia się kapelana Grzegorza z zamkowej kaplicy.

Pod koniec XIV w. z nadania króla Władysława Jagiełły zamek stał się własnością Spytka Melsztyńskiego herbu Leliwa. W 1399 roku w bitwie pod Worsklą ginie właściciel zamku w Rabsztynie, po jego śmierci zamek wraz z przyległymi wsiami otrzymała wdowa Elżbieta Melsztyńska.

W tych czasach, u stóp skały, na której wznosił się zamek górny, był już zamek średni z budynkami mieszkalnymi, dziedzińcem i wjazdem w przeszło dwumetrowej grubości murze broniącym zamku od strony wschodniej. W 1412 roku przeprowadzono częściowy remont zamku rabsztyńskiego, gdyż na przebudowę wieży obronnej oraz budowę studni, mieszczanin olkuski Piotr Kromer wydatkował 52,5 grzywny na prośbę Jana z Tarnowa herbu Leliwa, prawnego opiekuna nieletnich synów zmarłego Spytka z Melsztyna. Potem zamek przejmuje Jan Spytkowic z Melsztyna, który występuje w dokumentach , jako tenutariusz rabsztyński. Następnie zamek trafia w ręce córki Jadwigi, której prawnym opiekunem , a także właścicielem zamku został jej stryj Spytek z Melsztyna (młodszy). W 1434 roku Spytek z Melsztyna i marszałek koronny Jan z Oleśnicy zawarli  układ w sprawie przyszłego małżeństwa nieletniej bratanicy Spytka Jadwigi z synem marszałka Zbigniewem, oraz związanego z tym przejęcia na kilka lat zamku Rabsztyn przez Oleśnickich.

Do zawarcia małżeństwa jednak nie doszło. W 1439 roku Spytko, który został przywódcą husytów polskich napadł na zgromadzony w Korczynie dwór i radę królewską. Zginął w bitwie pod Grotnikami, a jego majątek, w tym i zamek w Rabsztynie uległ konfiskacie na rzecz skarbu królewskiego. Następnie jako wiano Jadwigi z Książa przeszedł w ręce Andrzeja Tęczyńskiego z rodu Toporczyków. W 1442 r. na polecenie króla  Władysław Warneńczyka Andrzej Tęczyński miał wzmocnić twierdzę. W 1443 roku Andrzej Tęczyński rozpoczął odbudowę i wzmocnienie zamku. Prawdopodobnie wtedy wybudowano ceglaną nadbudowę gotyckiej wieży zamku górnego. Podwyższenie wieży było konieczne ze względów obronnych. Ponad dwudziestometrowej wysokości wieża miała cztery kondygnacje. Podobnie, jak w innych tego typu obiektach mogły się w niej mieścić wiezienie, zbrojownia, spichlerz i pomieszczenie mieszkalne. W XV wieku powstał zamek dolny, wybudowany na wschodniej i północnej stronie wzgórza. Od północy bronił zamku dostawiony mur kurtynowy, w którym znajdowała się brama wjazdowa.. W południowej części wzgórz postawiono obronny kasztel, budynek, w którego ścianach znajdowały się otwory strzelnicze skierowane zarówno na południe , jak i na północ, czyli na dziedziniec. Prawdopodobnie wtedy też wykopano suchą fosę na północno-wschodnim stoku wzgórza.

Na początku XVI w. zamek znalazł się w rękach Bonerów, którzy przez trzy pokolenia sprawowali urząd starostów rabsztyńskich. W 1573 r. Seweryn Boner gościł na zamku króla Henryka Walezego.

Kolejnym starostą został w 1592 r. Mikołaj Wolski, a potem marszałek wielki koronny Zygmunt Myszkowski. Prawdopodobnie ten drugi w początkach XVII w. rozbudował rabsztyńską twierdzę w stylu renesansowym. Częściowo zatraciła ona charakter obronny. U podnóża zamku górnego powstał zamek dolny z trójskrzydłowym pałacem o dwóch kondygnacjach, w którym było 40 pokoi. Całość oddzielona była od reszty wzgórza głęboką fosą.

W czasie potopu wycofujące się wojska szwedzkie splądrowały i zniszczyły zamek, którego już nie odbudowano. Lustracja z 1765 roku podaje „Nad wjazdową wieżą na skale bez przykrycia, w niej pokojów spustoszałych cztery. Rezydencja kiedyś 3 kondygnacyjna spustoszała, same mury, tylko stoją, częścią poobalane. Studnia w skale wykuta, murami obalonymi zawalona”

Zamek częściowo był jeszcze używany do początków XIX wieku, potem został opuszczony. W drugiej połowie XIX w. poszukiwacze skarbów wysadzili jedyną zachowaną część zamku – basztę oraz mury zamku dolnego. Na początku XX wieku zawaliła się wysoka zamkowa wieża zbudowana z wapienia i cegły.

Dzisiaj

Zamek w Rabsztynie zachowany jako malownicza ruina jest ciekawym przykładem ewolucji od średniowiecznej strażnicy poprzez kolejne przebudowy do magnackiej rezydencji. Z pierwotnej gotyckiej warowni zachowały się fragmenty murów zamku górnego na niedostępnej wapiennej skale. Poniżej widoczne są pozostałości murów obwodowych otaczających wzgórze zamkowe od pd. i wsch oraz resztki fosy. Z renesansowego pałacu przetrwały jedynie zewnętrzne ściany. W ostatnich latach rozpoczęto prace konserwacyjne i rekonstrukcyjne. W 2009 roku został odbudowany węzeł bramny. W pomieszczeniu bramy znajduje się ekspozycja poświęcona historii zamku. Na zamku odbywają się coroczne turnieje rycerskie.