Olsztyn - architektura

W latach 1959, 1960, i 1969 w Olsztynie prowadzono badania archeologiczne a w roku 1997 prowadzono prace wykopaliskowe. Prace te pozwoliły w pewnym zakresie ustalić zarysy tego wielkiego zespołu, składającego się z zamku górnego, dolnego oraz dwóch przedzamczy.

Zapewne najstarszą częścią zespołu był wzniesiony na planie nierównego czworoboku zamek górny o powierzchni około 500 metrów kwadratowych . Był wzniesiony  z miejscowego kamienia wapiennego. Od strony dostępu w narożu południowo – wschodnim stanęła cylindryczna wieża o wysokości nie przekraczającej 20 m . zbudowana u podstawy z kamieni, w dolnej części okrągła, w górnej - ośmiokątna, nieco później nadbudowana z cegły, co nadało jej styl zbliżony do fabrycznego komina. Nie miała ona wejścia w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, bowiem otwór, którym można się było dostać do jej wnętrza, ulokowano na wysokości około 8 metrów od podstawy, aby wejść do środka trzeba więc było użyć kołowrotu lub skorzystać z pomostu. Wieża służyła jako loch głodowy, a w czasie oblężenia - jako ostatni punkt oporu dla zamkowej elity.

Obok wieży należy szukać bramy zamkowej. Można przypuszczać, że z przeciwległej strony mały dziedziniec był zamknięty  domem mieszkalnym. Poniżej zamku górnego powstał zamek dolny założony na planie nieregularnym na powierzchni 2000 metrów kwadratowych, otoczony murem obejmującym również wyniosłą skałkę, na której stanął murowany budynek. Wjazd najprawdopodobniej znajdował się od strony południowej. Do tego średniowiecznego założenia w XV i XVI wieku zostały dostawione od strony  południowo – zachodniej dwa przedzamcza oddzielone murami i fosami. Południowy odcinek murów obwodowych wykorzystał stojące tam wapienne skałki wprowadzając je do linii obronnej. W połnocno-wschodniej części zamku górnego zapewne na przełomie XVI i XVII wieku zbudowano trzy kondygnacjową wieżę mieszkalną a następnie 20 metrów poniżej stanęła druga wieża mieszkalna, również trzy kondygnacyjna, której najniższe pomieszczenia łączyły się jaskiniami ukrytymi w masywie wzgórza zamkowego. Obok tej wieży znajdowała się zewnętrzna brama, której fragmenty  fundamentów można zobaczyć dzisiaj.

Zabudowa dwóch podzamczy, których tylko zarys ogólny można było ustalić, składa się z wolno stojących budynków murowanych, z których niektóre były zagłębione w skalne podłoże.

Do czasów obecnych zachowały się obszerne fragmenty zamku górnego z cylindryczną wieżą i murami domów mieszkalnych, a także stojąca po przeciwnej stronie zespołu baszta Sołtysia. Doskonale widoczne są też wyznaczone przez niski wapienny murek granice zamku dolnego i podzamczy, utrwalone przez konserwatora w latach 60-tych ubiegłego wieku. Posadowiona na grani kamiennego, zwanego Słonecznymi Skałami wzgórza budowla wyraźnie góruje nad wsią - bez większego wysiłku można ją dostrzec z wieży klasztoru na Jasnej Górze. Stanowi ona dziś własność lokalnej wspólnoty gruntowej, która pobiera opłatę przy wejściach na jej teren oraz - dodatkowo - przy wejściu do baszty Sołtysiej.

Zamek jest unikalnym w skali europejskiej przykładem warowni skalno-wyżynnej typu jaskiniowego i jedną z żelaznych atrakcji turystycznych regionu - z tego też względu szczególnie w weekendy i dni świąteczne bywa tu równie tłoczno jak w centrum Częstochowy.  Na zachód od zamkowego wzgórza rozciąga się wieś Olsztyn z ufundowanym w XVIII wieku przez starostę Jerzego Lubomirskiego barokowym kościołem, zbudowanym z surowca pozyskanego z rozebranych murów warowni. W jego podziemiach znajdują się zwłoki dwóch zakonników i konfederata barskiego, w naturalny sposób zmumifikowane.